Павел Латушка для Notes from Poland, the VoiCEE podcast
1. Раскажыце, калі ласка, што адбываецца ў Беларусі апошнія некалькі тыдняў?
Тое, што адбываецца з 2020 года – масавыя рэпрэсіі, катаванні, парушэнне правоў чалавека.
Так, толькі на мінулым тыдні былі затрыманыя некалькі выкладчыкаў ВНУ; у Лідзе затрымалі 8 чалавек, якіх прымусілі спаліць бел-чырвона-белы сцяг; доктар навук з Магілёва, які аналізаваў прычыны пратэстаў 2020 года, асуджаны на 2 гады; Эдуарду Бабарыку, сыну экс-кандыдата ў прэзідэнты Віктара Бабарыкі, пагражае 20 гадоў турмы; кіраўніку прыватнай школы далі 3 гады абмежавання волі. Экс-кандыдат у прэзідэнты Віктар Бабарыка быў збіты ахоўнікамі калоніі і дастаўлены ў бальніцу, невядома, ці жывы ён цяпер. У нас у краіне сёння катаванні. Лукашэнка аддаў загад зрабіць больш жорсткім стаўленне да палітвязняў. Людзі здзяйсняюць спробы самагубства не для таго, каб памерці, а для таго, каб спыніць катаванні. Палітзняволеная Паліна Шарэнда-Панасюк адмаўляецца ад грамадзянства на знак пратэсту супраць катаванняў.
Афіцыйна ў краіне налічваецца больш за 1500 палітвязняў. На самой справе іх значна больш. Мы месяцамі нічога не ведаем пра многіх палітвязняў – Статкевіч, Калеснікава, ці жывыя яны наогул?
Міграцыйны крызіс працягваецца, кожны дзень каля 100 мігрантаў спрабуюць нелегальна перасекчы мяжу. І саўдзел у вайне – Лукашэнка пацвердзіў размяшчэнне ядзернай зброі на тэрыторыі Беларусі. Ці бачыць гэта хто-небудзь на Захадзе?
2. Давайце трохі пагаворым аб размяшчэнні ядзернай зброі на тэрыторыі Беларусі. Наколькі гэта сур’ёзна?
Я не сумняваюся, што гэта сур’ёзныя заявы. Давайце паглядзім на гэта ў рэтраспектыве: Лукашэнка ў лютым 2022 года ўнёс змены ў канстытуцыю, па якіх Беларусь страціла свой бяз’ядзерны статус. Гэта азначае, што на момант унясення паправак у канстытуцыю разглядаўся варыянт размяшчэння ядзернай зброі на тэрыторыі Беларусі. У студзені 2022 года была прынятая ваенная дактрына так званай Саюзнай дзяржавы, у якой ядзерная зброя таксама разглядалася як гарантыя бяспекі гэтага саюза. Сам Лукашэнка заўсёды марыў пра ядзерную зброю і вельмі шкадуе, што Беларусь яе аддала. Для сябе ён бачыць ядзерную зброю як гарантыю сваёй улады. Дарэчы, гэта натуральны шлях любога дыктатара – дыктатары хочуць валодаць ядзернай зброяй, таму што лічаць, што толькі ядзерная зброя гарантуе ім самае галоўнае – вечную ўладу.
Але ў гэтай сітуацыі Лукашэнка, калі, вядома, у дамове няма ніякіх сакрэтных пратаколаў, аказваецца ў вельмі дрэннай сітуацыі. Ён больш не патрэбны.
3. Хто ў канчатковым выніку будзе кантраляваць магчымасці запуску? Ці можа Беларусь запярэчыць або спыніць запуск?
Калі не, то што гэта азначае для суверэнітэту Беларусі?
Мы не маем дакладнай інфармацыяй, але па заяве Шайгу – кіраваць гэтай зброяй будзе Крэмль, адпаведна і забяспечваць функцыянаванне і ахову хутчэй за ўсё будуць расійскія сілы. Адпаведна ні самастойна выкарыстоўваць, ні тым больш спыніць выкарыстанне ядзернай зброі Лукашэнка будзе не ў сілах. Ён, вядома, марыць пра тое, каб самастойна ёй распараджацца і пагражаць усяму свету, але на дадзены момант – гэта ядзерная зброя апошняя кропка ў шляху па знішчэнні суверэнітэту Беларусі. І паставіў яе Лукашэнка, які для таго, каб захаваць уладу і заставіць для сябе прывідную магчымасць трапіць у крэсла кіраўніка Крамля, прадаваў па кавалачку суверэнітэт Беларусі. Гэты імперскі чалавек ніколі не быў гарантам суверэнітэту, а быў яго гандляром ва ўгоду сваіх палітычных амбіцый.
4. Раскажыце, калі ласка, пра што справаздача Народнага антыкрызіснага ўпраўлення?
Асноўныя моманты: колькі дзяцей было перамешчана, колькі ім было гадоў?
Народнае Антыкрызіснае ўпраўленне падрыхтавала справаздачу “Роля рэжыму Лукашэнкі і Саюзнай дзяржавы Беларусі і Расіі ў незаконным перамяшчэнні і перавыхаванні ўкраінскіх дзяцей”.
У гэтай справаздачы прадстаўлены доказы і юрыдычныя падставы, якія даюць разумныя падставы меркаваць, што Лукашэнка здзяйсняе ваенныя злачынствы супраць украінскага грамадзянскага насельніцтва, у прыватнасці дзяцей, сірот.
Сёння мы можам сцвярджаць, што з верасня 2022 года і да мая 2023 года ў Беларусь вывезена не менш за 2150 дзяцей, дзясяткі з іх – сіроты і сацыяльныя сіроты з акупаваных Расіяй тэрыторый Украіны ва ўзросце ад 6 да 15 гадоў.
Як была створана справаздача?
Справаздача была створана Народным антыкрызісным упраўленнем. Падчас аналізу прапагандысцкіх СМІ рэжыму мы знайшлі некалькі навін аб прыбыцці дзяцей з акупаваных тэрыторый Украіны на рэабілітацыю ў Беларусь. У гэтых навінах адкрыта гаварылася аб сіротах. У сувязі з ордэрам на арышт Пуціна, гэтая інфармацыя прыцягнула нашу ўвагу.
Наш юрыдычны аддзел сказаў, што калі гэтая інфармацыя праўдзівая, то яна можа быць прыраўнаваная да ваенных злачынстваў. Таму мы пачалі праводзіць даследаванні.
На першым этапе наша даследчая група сабрала бясспрэчныя доказы перамяшчэння ўкраінскіх сірот з акупаваных тэрыторый праз Расію ў Беларусь. Мы атрымлівалі інфармацыю з адкрытых крыніц і ад канкрэтных асоб і арганізацый, у тым ліку з Беларусі.
На другім этапе наша юрыдычны аддзел падрыхтаваў прававы аналіз гэтых доказаў і прыйшоў да высновы, што ёсць дастатковыя падставы меркаваць, што Лукашэнка і шэраг іншых вышэйшых службовых асоб Беларусі і Расіі здзяйсняюць ваенныя злачынствы супраць украінскіх дзяцей-сірот, перамяшчаючы іх у Беларусь з акупаваных тэрыторый Украіны.
Наша каманда падрыхтавала публічную версію справаздачы і ў цяперашні час завяршае працу над засакрэчанай версіяй, якая змяшчае сакрэтную інфармацыю, якая будзе перададзена ўкраінскаму боку і пракуратуры Міжнароднага крымінальнага суда.
5. Ці вядомыя асабістыя гісторыі каго-небудзь з гэтых дзяцей?
У нас ёсць асабістыя дадзеныя гэтых дзяцей. Мы ведаем іх імёны, прозвішчы, узрост, месца пражывання і г. д.
Аднак мы лічым, што такая прыватная інфармацыя пра дзяцей не можа быць прадметам публічнага абмеркавання. Будзе больш правільна, калі адпаведная інфармацыя будзе пасля прадастаўлена грамадскасці тымі, каму мы яе перадаем (украінскія ўлады, МУС).
Як праходзіў выбар дзяцей для вывазу з Украіны? Як іх перавозілі? Што здарылася з імі пасля прыезду ў Беларусь?
У асноўным да гэтых дзяцей прыязджаў прадстаўнік так званага Дабрачыннага Фонду імя Аляксея Талая, які дамаўляўся з мясцовымі адміністрацыямі дзіцячых дамоў аб умовах перамяшчэння дзяцей у Беларусь.
Звычайна пераезд арганізуецца на аўтобусах з акупаваных тэрыторый у Растоў (поўдзень Расіі). Затым гэтых дзяцей перавозяць на цягніку ў Мінск. З Мінска дзяцей аўтобусамі дастаўляюць у чатыры лагеры: Дуброва (пад Салігорскам, які належыць “Беларуськалію”), Залатыя пяскі (пад Гомелем), Астрашыцкі Гарадок (пад Менскам), Зубраня (пад Мядзелем).
У гэтых лагерах дзеці падвяргаюцца ўзмоцненаму ідэалагічнаму перавыхаванню. Перавыхаваннем займаюцца прадстаўнікі дзіцячых ваенізаваных арганізацый, Рускай Праваслаўнай Царквы, а таксама вядомыя прапагандысты лукашэнкаўскага рэжыму.
Асноўнымі ідэалагічнымі наратывамі праграм перавыхавання з’яўляюцца “дэнацыфікацыя, дэмілітарызацыя Украіны”, “адмаўленне існавання ўкраінскай дзяржавы і ўкраінскай нацыі”. Хацелася б прывесці словы адных з прапагандыстаў, якія казалі гэтым дзецям наступнае: “Мы жадаем, каб мы жылі ў міры, каб Байдэн здох, Зяленскі таксама, а Пуцін квітнеў і кантраляваў усю Украіну”.
6. Якім будзе бліжэйшая будучыня гэтых дзяцей?
На жаль, мы не можам прадказаць будучыню гэтых дзяцей. Неабходна дамагчыся іх вяртання ва Украіну. Часткай гэтай працы з’яўляецца судовы пераслед асоб, вінаватых у злачынствах супраць гэтых дзяцей. Відавочна, што пасля такой “рэабілітацыі” ў беларускіх лагерах гэтыя дзеці будуць мець патрэбу ў сур’ёзнай дапамозе і ўвазе сапраўдных псіхолагаў і лекараў.
7. Што павінен зрабіць ЕС у сувязі з гэтымі фактамі?
Еўрапейскі Саюз павінен захаваць санкцыі супраць”Беларуськалія”.
Што азначала б адмена санкцый для рэжыму?
ЕС павінен захаваць санкцыі супраць беларускіх вытворцаў угнаенняў, таму што іх адмена прынясе рэжыму Лукашэнкі 1,5 мільярда долараў. Па словах міністра замежных спраў Літвы Габрыэлюса Ландсбергіса, кошт прапанаванага пакета новых абмежаванняў ацэньваецца ў 200 мільёнаў еўра, а адмена санкцый прынясе рэжыму Лукашэнкі значна больш – 8 мільярдаў еўра.
Ці гучаць заклікі адмяніць санкцыі? Калі так, то якія аргументы на карысць гэтага? Ці лічыце вы іх апраўданымі?
Так, ёсць заклікі адмяніць санкцыі. Асноўны аргумент лабістаў заключаецца ў тым, што сыход з рынку “Беларуськалія” і іншых кампаній, якія здабываюць і перапрацоўваюць калій з Беларусі, нібыта шкодзіць сусветнаму харчоваму рынку. Аднак факты сведчаць пра адваротнае.
Па дадзеных ААН, сярэдняе значэнне сусветнага індэкса цэн на прадукты харчавання падае, цэны на ўгнаенні таксама зніжаюцца. Цэны на ўсе ўгнаенні цяпер удвая ніжэйшыя, чым год таму. Калійныя ўгнаенні патаннелі на 26% у параўнанні з годам раней.
Хоць расійскі Калій, канкуруючы з беларускім, не знаходзіцца пад санкцыямі, яго продаж у ЕС абмежаваны квотамі. Гэта не дазваляе Расіі ні павялічыць вытворчасць уласнай прадукцыі, ні дапамагчы рэжыму Лукашэнкі абысці санкцыі шляхам рээкспарту беларускага калію.
Акрамя таго, у ЕС і іншых краінах, якія далучыліся да санкцый, няма недахопу ў калійных угнаеннях. У цэлым залежнасць ЕС ад беларускага калію мінімальная: раней ЕС залежаў ад беларускага калію не больш чым на 5% спажывання.
Краіны з нізкім узроўнем харчовай бяспекі (афрыканскі рэгіён) таксама не адчуваюць недахопу ў каліі. На дадзены момант у Беларусі няма статыстыкі па экспарце ўгнаенняў, таму складана сказаць, як ідуць справы з пастаўкамі беларускага калію ў Афрыку. Але ў 2020 годзе Беларусь зарабіла на пастаўках калійных угнаенняў у афрыканскія краіны ўсяго 123 млн даляраў (5% беларускага экспарту).
Асноўнымі кліентамі Мінска гістарычна не былі краіны з нізкім узроўнем харчовай бяспекі. На першым месцы ў 2021 годзе з доляй больш за 35% былі сельскагаспадарчыя дзяржавы Бразілія і Кітай, чые фермерскія гаспадаркі арыентаваны на развядзенне жывёлы і вырошчванне кармоў для жывёл.
Акрамя таго, Канада пашырае ўласныя шахты і да 2027 года будзе вырабляць на 4-6 млн тон больш калійных угнаенняў у год. Nutrien, K + S і Mosaic – кампаніі, якія вырабляюць калій у Канадзе – актывізаваліся і павялічылі вытворчасць калію. Канадская горназдабыўная кампанія Millennial Potash нядаўна набыла калійны праект Banio ў Габоне. Набыццё кампаніяй Millennial Potash праекта Banio Potash Project, які валодае вялікімі рэсурсамі і які кантралюе стратэгічнае радовішча, можа дапамагчы забяспечыць надзейную крыніцу калію для краін усяго свету, асабліва ў паўднёвым паўшар’і.
Што могуць зрабіць суседнія з Беларуссю краіны ЕС – Польшча, Літва і Латвія?
Яны могуць перакрыць мяжу, гэта значыць закрыць грузавыя зносіны Беларусь-ЕС, у тым ліку для транзітных грузаў.
У лютым Польшча прапанавала пачаць сумесную з Еўрапейскай камісіяй ініцыятыву па пошуку ўкраінскіх дзяцей, якія былі выкрадзеныя і вывезеныя ў Расію падчас вайны ва Украіне. Ці падтрымлівалі вы кантакт з польскімі ўладамі з нагоды выпадкаў перамяшчэння ўкраінскіх дзяцей у Беларусь?
Мы перадалі нашу справаздачу польскаму боку. Мы знаходзімся ў пастаянным кантакце з польскім бокам па гэтым пытанні.
8. У апошнія тыдні падымаліся пытанні пра здароўе Лукашэнкі, што мы ведаем пра ягонае здароўе?
Паведамленні пра стан здароўя Лукашэнкі пакуль не могуць быць правераныя, але давайце ўспомнім, што ў яго і раней былі праблемы са здароўем. З розных крыніц мы ведаем, што ў яго праблемы са спіной, з каленамі, залішняя вага, дыябет, і што ён прымае лекі. Нават яго знешні выгляд пацвярджае гэта. Мы таксама ведаем, што Лукашэнка апошнім часам вельмі нервуецца, ён нават узмацніў сваю асабістую ахову.
Лукашэнка баіцца.
Ён баіцца лекараў, таму што аперацыя на пазваночніку патрабуе анестэзіі, і ён баіцца, Ці прачнецца ён пасля гэтай анестэзіі. Ён баіцца беларусаў, ён баіцца Украіну.
Крэмль гатовы да таго, што Лукашэнка больш не зможа кіраваць краінай. Пуцін ужо думае пра двух людзей, якія маглі б замяніць Лукашэнку. Першы чалавек – гэта Наталля Качанава, кіраўнік верхняй палаты беларускага парламента, руская па паходжанні. Падчас свайго нядаўняга візіту ў Маскву яна сустракалася з Лаўровым. На мой погляд, як былога пасла і міністра, гэта беспрэцэдэнтная сітуацыя. Другі кандыдат – Аляксандр Вальфовіч, рускага паходжання, сакратар Савета бяспекі Беларусі, выпускнік Маскоўскай вышэйшай школы, так званай “Крамлёўкі”. Ён з’яўляецца агентам уплыву Крамля ў Беларусі. Мы, вядома, ведаем, што ў яго шмат сяброў сярод расійскіх генералаў і наўпроставыя кантакты з сакратаром Савета бяспекі Расіі Патрушавым, у ФСБ, у Генштабе, у Міністэрстве абароны Расіі. Генералы ў Савеце бяспекі падтрымліваюць Лукашэнку, але калі Масква аддасць загад, яны могуць неадкладна выканаць загад Масквы. Урэшце, Расія – адзіная краіна, у якой ёсць стратэгія, што рабіць з Беларуссю. На жаль, у нашых заходніх партнёраў няма ніякай стратэгіі.
Гэта магчымасць для беларускай апазіцыі?
Пры тым разуменні, што ў выпадку смерці дыктатара да паразы Расіі ў вайне нашай агульнай задачай таксама будзе актыўнае супрацьдзеянне спробе Расіі “стабілізаваць” сітуацыю. Але гэта рызыкі, якія мы ўсе павінны ўсведамляць у любым выпадку – ці будзе Лукашэнка жывы ў момант X (любы трыгер, які выкліча магутны шок у сістэме, напрыклад, паспяховае контрнаступленне ўкраінскай арміі і вызваленне ўкраінскай тэрыторыі) або момантам X стане яго смерць. Расія не адпусціць Беларусь проста так, калі ўнутры яе самой не пачнуцца працэсы дэмантажу федэрацыі.
Фота: delo.ua
Крыніца: НАУ